Rozwój nowych technologii, poza pobudzaniem wyobraźni edukatorów w zakresie możliwości realizacji nowatorskich i innowacyjnych oddziaływań edukacyjnych niesie również skutki towarzyszące. Oto jedne z nich – zapewne – najważniejsze.

Do kogo należą dane? 

Jeśli chcemy zapobiec skupieniu całego bogactwa i władzy w rękach niewielkiej elity, kluczową sprawą jest uregulowanie kwestii prawa własności danych. W starożytności największą wartość miała ziemia, polityka była walką o władzę nad ziemią, a jeśli zbyt wiele ziemi znalazło się w rękach zbyt niewielu ludzi — społeczeństwo dzieliło się na arystokrację i plebs. W epoce nowożytnej ważniejsze od ziemi stały się maszyny i fabryki, a walki polityczne skoncentrowały się na kontrolowaniu tych podstawowych środków produkcji. Jeśli zbyt wiele maszyn znalazło się w rękach zbyt niewielu ludzi — społeczeństwo dzieliło się na kapitalistów i proletariuszy. W XXI wieku jednak zarówno ziemię, jak i maszyny przyćmią dane i to one staną się najważniejszym skarbem, a polityka będzie walką o władzę nad przepływem danych. Jeśli dane znajdą się w rękach zbyt niewielu ludzi — ludzkość podzieli się na różne gatunki.

Wyścig po dane już trwa, a prowadzą w nim tacy giganci, jak Google, Facebook, Baidu i Tencent. Na razie wydaje się, że wielu z nich przyjęło model biznesowy „handlarzy uwagi”. Absorbują nas, dostarczając nam darmowe informacje, usługi i rozrywkę, po czym odsprzedają naszą uwagę reklamodawcom. Jednak ci giganci z branży IT prawdopodobnie mierzą znacznie wyżej niż którykolwiek z wcześniejszych handlarzy uwagi. W rzeczywistości nie chodzi im wcale o sprzedawanie reklam. Jest raczej tak, że przykuwając naszą uwagę, potrafią gromadzić ogromne ilości danych na nasz temat, które są warte wielokrotnie więcej niż dochody z reklam. Nie jesteśmy ich klientami — jesteśmy ich produktem.

W perspektywie średnioterminowej ten skarb w postali danych otwiera drogę radykalnie odmiennemu modelowi biznesowemu, którego pierwszą ofiarą będzie sam przemysł reklamowy. Ten nowy model opiera się na przeniesieniu władzy z ludzi na algorytmy, w tym także władzy dokonywania wyborów i kupowania różnych rzeczy. Z chwilą gdy algorytmy zaczną wybierać i kupować za nas, tradycyjna branża reklamowa padnie. Weźmy na przykład Google’a. Google dąży do tego, byśmy mogli spytać go o cokolwiek i uzyskać najlepszą odpowiedź na świecie. Pomyślmy, co się stanie, gdy będziemy mogli zapytać: „Cześć, Google, uwzględniając wszystko, co wiesz o samochodach, oraz uwzględniając wszystko, co wiesz o mnie (o moich potrzebach, nawykach, poglądach na temat globalnego ocieplenia, a nawet o moich opiniach w sprawie polityki bliskowschodniej) — jaki samochód będzie dla mnie najlepszy?”. Jeśli Google będzie w stanie dać nam dobrą odpowiedź na to pytanie i jeśli z doświadczenia nauczymy się ufać mądrości Google’a zamiast swoim własnym, łatwym do zmanipulowania uczuciom, to do czego będą jeszcze potrzebne reklamy samochodów?

Na dłuższą metę, gromadząc dostateczną ilość danych i dysponując wystarczającą mocą obliczeniową, informatyczni giganci będą mogli zhakować najskrytsze tajemnice życia, a następnie wykorzystać tę wiedzę nie tylko do dokonywania za nas wyborów albo do oddziaływania na nas, lecz również do przeprojektowywania życia organicznego i do tworzenia form życia nieorganicznego. Sprzedawanie reklam może być konieczne do podtrzymania tych gigantów na krótką metę, często jednak dokonywane przez nich oceny aplikacji, produktów i spółek opierają się na pozyskiwanych przez nie danych, a nie na generowanych przez nie przychodach pieniężnych. Jakiejś popularnej aplikacji może brakować modelu biznesowego i być może w krótkim okresie będzie powodowała straty, ale dopóki zasysa dane, może być warta miliardy. Nawet gdy nie do końca wiadomo, jak na tych danych dzisiaj zarobić, warto je mieć, ponieważ to w nich może tkwić klucz do kontrolowania i kształtowania życia w przyszłości. Nie mam absolutnej pewności, że informatyczni giganci otwarcie myślą o tym w takich kategoriach, jednak ich działania wskazują na to, że wyżej cenią gromadzenie danych niż same dolary i centy.

Zwykłym śmiertelnikom będzie bardzo trudno opierać się temu procesowi. Obecnie ludzie chętnie oddają swe najcenniejsze skarby — czyli dane osobowe — w zamian za darmowe skrzynki e-mailowe i filmiki ze śmiesznymi kotkami. Przypomina to trochę czasy, kiedy plemiona afrykańskie i indiańskie nieświadomie sprzedawały europejskim imperialistom całe kraje w zamian za kolorowe paciorki i tanie świecidełka. Jeśli w przyszłości zwykli ludzie uznają, że chcą zablokować ten przepływ danych, może im być coraz trudniej, zwłaszcza że mogą być już wtedy uzależnieni od sieci w zakresie wszystkich swoich decyzji, a nawet w zakresie opieki medycznej i fizycznego przetrwania.

Ludzie mogą się zjednoczyć z maszynami tak całkowicie, że nie będą w stanie w ogóle przetrwać, jeśli odłączą się od sieci. Będą do niej podpięci od łona matki, a jeśli w późniejszym okresie życia ktoś postanowi się odłączyć, może się okazać, że żaden ubezpieczyciel nie będzie chciał go objąć polisą, pracodawcy nie zechcą go zatrudnić, a system opieki medycznej nie będzie chciał go leczyć. W tej wielkiej batalii między zdrowiem a prywatnością zdrowie przypuszczalnie zwycięży.

Gdy za pośrednictwem czujników biometrycznych do inteligentnych maszyn popłynie coraz więcej danych z twojego ciała i mózgu, korporacjom i agencjom rządowym będzie coraz łatwiej cię poznać, by na ciebie oddziaływać i podejmować decyzje w twoim imieniu. Co jeszcze ważniejsze, będą mogły rozszyfrować głębokie mechanizmy wszystkich ciał i mózgów, zyskując tym samym zdolność projektowania życia. Jeśli chcemy zapobiec temu, by mała elita zmonopolizowała takie boskie moce, i jeśli nie chcemy dopuścić do tego, by ludzkość rozpadła się na biologiczne kasty, kluczowe pytanie, na które trzeba znaleźć odpowiedź, brzmi: do kogo należą dane? Czy dane na temat mojego DNA, mojego mózgu i mojego życia należą do mnie, do państwa, do jakiejś korporacji czy do ludzkiej zbiorowości?

Upoważnienie państwa do znacjonalizowania danych ograniczy prawdopodobnie władzę wielkich korporacji, ale może też spowodować powstanie przerażających cyfrowych dyktatur. Politycy przypominają odrobinę muzyków, a instrumentem, na którym grają, jest ludzki system emocjonalny i biochemiczny. Wystarczy, że któryś polityk wygłosi jakieś przemówienie — i przez cały kraj przetacza się fala strachu. Któryś zatweetuje — i następuje wybuch nienawiści. Chyba nie powinniśmy dawać tym muzykom do ręki bardziej finezyjnych instrumentów. Z chwilą gdy politycy posiądą możliwość bezpośredniego wpływania na nasze emocje, gdy będą mogli dowolnie włączać i wyłączać w nas niepokój, nienawiść, radość i znudzenie, polityka stanie się jedynie emocjonalnym cyrkiem. Wprawdzie powinniśmy się poważnie obawiać władzy wielkich korporacji, historia podpowiada nam jednak, że jeśli dostaniemy się w ręce dysponującej nadmiernymi uprawnieniami władzy państwowej, niekoniecznie lepiej na tym wyjdziemy. Przynajmniej obecnie, w marcu 2018 roku, wołałbym udostępniać swoje dane raczej Markowi Zuckerbergowi niż Władimirowi Putinowi (choć skandal z Cambridge Analytica pokazał, że być może właściwie nie jest to żaden wybór, skoro i tak wszystkie dane powierzone Zuckerbergowi mogą równie dobrze dostać się w ręce Putina).

Uznanie prywatnej własności danych może się wydawać bardziej pociągające niż poprzednie dwie możliwości, nie do końca jednak wiadomo, co to właściwie znaczy. Mamy tysiące lat doświadczenia w zakresie uregulowań dotyczących własności ziemi. Umiemy ogrodzić jakiś teren, postawić straże przy bramie i decydować, kto może wejść. W ciągu ostatnich dwóch stuleci nabyliśmy wyjątkowej biegłości w regulowaniu własności w przemyśle — mogę dzisiaj posiadać kawałek firmy General Motors i odrobinę Toyoty, kupując ich akcje. Nie mamy jednak wielkiego doświadczenia w uregulowaniach odnoszących się do własności danych, a jest to zadanie z samej swej natury dużo trudniejsze, ponieważ w odróżnieniu od ziemi i maszyn dane są jednocześnie wszędzie i nigdzie, mogą się przemieszczać z prędkością światła i można wykonać dowolną liczbę ich kopii.

Dlatego lepiej by było, żebyśmy zaapelowali do prawników, polityków, filozofów, a nawet poetów, by zwrócili uwagę na tę zagadkę: jak uregulować kwestię własności danych? Może to być najważniejsze polityczne pytanie naszych czasów. Jeśli nie uda nam się niebawem znaleźć na nie odpowiedzi, nasz system społeczno-polityczny może runąć. Ludzie już teraz wyczuwają nadchodzący kataklizm. Być może to dlatego obywatele na całym świecie tracą wiarę w opowieść liberalną, która zaledwie przed dekadą wydawała się niepodważalna.

Którędy zatem iść dalej? Jak sobie radzić z ogromnymi wyzwaniami rewolucji dokonujących się dzięki biotechnologii i technologii informacyjnej? Być może ci sami naukowcy i przedsiębiorcy, którzy najpierw dokonali w świecie przełomu, powinni zaprojektować jakieś techniczne rozwiązanie tego problemu. Na przykład podłączone do sieci algorytmy mogłyby utworzyć dla globalnej ludzkiej społeczności coś na kształt rusztowania, które dysponowałoby wszystkimi danymi i nadzorowało przyszły rozwój życia. Skoro narasta globalna nierówność i nasilają się społeczne napięcia na całym świecie, to może Mark Zuckerberg powinien zaapelować do dwóch miliardów swoich znajomych, by połączyli siły i razem coś zrobili?

Fragment z książki:
Yuval Noah Harari „21 lekcji na XXI wiek”
Wydawnictwo Literackie, Kraków 2018